پیچیدگی علمی؛ شاخصی که ایران در آن صندلی مناسبی ندارد - وبلاگ یاسی

به گزارش وبلاگ یاسی، در گزارش های مختلف مسئولین از رشد صندلی علمی ایران و رتبه های برتر دنیای ایران صحبت می گردد ولی آنالیز های یک مطالعه نشان داد که ایران در شاخص پیچیدگی علمی که یک شاخص کیفی است، در منطقه و دنیا صندلی مناسبی ندارد.

به گزارش وبلاگ یاسی، امروزه فراوری علم اولویت اصلی توسعه هر کشور است و توسعه علمی مقدمه توسعه و به تبع آن افزایش رونق مالی و رفاه اجتماعی است. به همین دلیل در سند چشم انداز 1404، ایران کشوری توسعه یافته با صندلی اول مالی و علمی در سطح منطقه است.

ولی این سوال وجود دارد که آیا صرفا با انجام پژوهش های کمی در حوزه علم سنجی می توان صندلی منطقه ای ایران را در حوزه علم تعیین کرد؟ آیا در نظر دریافت اهمیت یکسان برای پژوهش های صورت گرفته در حوزه ای مثل داروسازی که یکی از صنایع دانش بنیان و با پیچیدگی بالاست و دانش آن در انحصار تعداد اندکی از کشورها قرار گرفته است و مقالات منتشر شده در حوزه هایی مثل نساجی یا صنعت فولاد که صنایعی فراگیر هستند و دانش آن در اختیار بیشتر کشورها قرار گرفته است، می تواند به خوبی صندلی علمی ایران را نشان دهد؟ آیا می توان با توجه صرف بر تعداد مقالات منتشرشده، پیچیدگی علمی یک کشور را در مقایسه با کشورهای دیگر ارزیابی کرد؟

طبق آنالیز های صورت گرفته، آن بخش از مطالعات علم سنجی در کشور که از روش های تک معیاره استفاده می نمایند، قادر به سنجش پیچیدگی فراوریات علمی کشور در مقایسه با کشورهای منطقه نیستند. در مقابل استفاده از روش های چند معیاره، می تواند نتایج قابل اتکایی را در این حوزه ارائه دهد. به همین دلیل احتیاج به استفاده از روش های چندمعیاره برای سنجش پیچیدگی علمی ایران در مقایسه با کشورهای منطقه به منظور سیاست گذاری موثرتر، بیش از پیش احساس می گردد.

رویکرد پیچیدگی؛ روشی چند معیاره برای سنجش پیچیدگی علمی کشورها در مقایسه با یکدیگر است. این روش با ترکیب هم زمان دو سنجه تنوع علمی در نظام علمی کشورها، به وسیله آنالیز تعداد استنادات مقالات فراوری شده در حوزه های مختلف علمی و مقایسه کشورهایی که در آن حوزه فراوری علم داشته اند (یا به عبارتی فراگیری علم فراوری شده)؛ به مقایسه فراوریات علمی کشورها می پردازد و به نحوی کمیت را با کیفیت ادغام می نماید.

با توجه به این مسئله، پژوهشگران مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، با استفاده از معیار میزان استنادات به مقالات ایران در حوزه های مختلف، در ترکیب با رویکرد پیچیدگی علمی، صندلی ایران را از نظر تنوع و پیچیدگی حوزه های علمی آنالیز کردند و به این مسئله پاسخ دادند که آیا ایران توان انجام تحقیقات در حوزه های علمی دارای پیچیدگی را دارد؟ فراگیری این حوزه ها در مقایسه با کشورهای منطقه چگونه است؟

در این پژوهش که با استفاده از شاخص پیچیدگی علمی و در بازه زمانی سال های 1996 تا 2014 انجام شد، 27 حوزه علمی اصلی و 313 زیر حوزه علمی در بر مبنای طبقه بندی پایگاه استنادی سایمگو آنالیز شد. همچنین تمام کشورهای جهان و کشورهای مطرح شده در سند چشم انداز 1404 از نظر این شاخص آنالیز شدند.

در این مطالعه تعیین شد که رژیم اشغال گر قدس، رتبه هفتم جهانی و رتبه اول منطقه را دارد و کشورهای ترکیه و لبنان در مقام های دوم و سوم منطقه از لحاظ شاخص پیچیدگی علمی قرار گرفته اند. شاخص پیچیدگی علمی ایران در طی سال های 2005 تا 2014 یک فرایند تقریبا ثابت و پایدار داشته و رتبه هشتم این جدول را به خود اختصاص داده است و عربستان قبل از ایران و در صندلی هفتم قرار گرفته است. رتبه های اول تا دهم این شاخص به ترتیب مربوط به رژیم اشغال گر قدس، ترکیه، لبنان، امارات، اردن، کویت، عربستان، ایران، مصر و قطر است. کشورهای ارمنستان، آذربایجان و سوریه نیز به ترتیب کم ترین میزان شاخص پیچیدگی علمی را در منطقه دارند.

آنالیز 27 حوزه علمی از نظر شاخص پیچیدگی علمی نشان داد که حوزه پرستاری پیچیده ترین حوزه است و سپس حرفه های سلامت، روان شناسی، علوم اعصاب، مهندسی شیمی، پنج حوزه اول از نظر پیچیدگی علمی هستند. حوزه های کشاورزی و علوم زیستی و علوم میان رشته ای از نظر شاخص پیچیدگی علمی، در رتبه های آخر قرار دارند.

آنالیز تعداد استنادات مقالات ایران در 10 زیر شاخه برتر از نظر پیچیدگی علمی نشان می دهد که در سال 2014 تنها 0.91 درصد کل استنادات ایران در 10 زیر حوزه دارای پیچیدگی بالا قرار گرفته است. همچنین تعیین شد که فراوریات علمی ایران در زیرشاخه های با پیچیدگی کمتر قوی تر بوده و در زیرشاخه های با پیچیدگی بالا به جز سه مورد (زیر حوزه علوم مواد، بیوشیمی و شیمی) خوب عمل ننموده است. به علاوه تعیین شد که در زیر شاخه های با شاخص پیچیدگی علمی بالا، فراوریات علمی قوی نداشته ایم و تعداد استنادات در این بازه کم بوده است.

آنالیز تنوع فراوریات علمی کشورهای منطقه نشان داد که بیشترین میانگین تنوع علمی در سال های 2005 تا 2014 را کشور ترکیه در اختیار دارد و این رقمی معادل 137 زیر حوزه از بین 298 زیر حوزه علمی است. ایران با متوسط تنوع 109 زیر حوزه، رتبه ششم را از آن خود نموده است.

در ارزیابی رقبای علمی ایران در منطقه بر مبنای پیچیدگی علمی عنوان شد که ترکیه مهم ترین رقیب در فراوریات علمی ایران در منطقه است و کشورهای عربستان، پاکستان، مصر، اردن و ... دیگر رقبای ما در منطقه هستند. این در حالی است که کشورهای گرجستان، ارمنستان و رژیم اشغال گر قدس، کشورهایی هستند که به ترتیب کم ترین فراوریات علمی مشترک با ایران را دارند و این کشورها از منظر شاخص پیچیدگی علمی در کم ترین رقابت با ایران قرار دارند.

بر اساس یافته های این مطالعه؛از منظر پیچیدگی علمی ایران رتبه هشتم منطقه و رتبه چهلم جهانی را در سال های 2005 تا 2014 به خود اختصاص داده است. از بین کشورهای منطقه، تنها رژیم اشغال گر قدس جزو 10 کشور برتر جهان قرار گرفته و آذربایجان و ارمنستان، از این منظر جزو 10 کشور آخر جهان هستند.

این موضوع در حالی است که بر مبنای سایر شاخص های علم سنجی مثل تعداد برون دادهای علمی و میزان استنادات، در پایگاه های استنادی نظیر اسکوپوس و کلریونت آنالیتیکس، ایران رتبه های اول تا دوم منطقه را در چند سال اخیر داشته است. شاخص پیچیدگی علمی هم به لحاظ کمی و هم کیفی به سنجش صندلی علمی کشورها می پردازد. کشورهایی مثل کویت و عربستان در قیاس با ایران تفاوت چندانی به لحاظ تنوع علمی ندارند و قطر با این که تنوع علمی کم تری دارد، ولی به لحاظ پیچیدگی علمی در صندلی نزدیک به ایران قرار گرفته اند.

این موضوع نشان می دهد که این کشورها قابلیت های لازم را در سطوح مختلف برای فراوری علم در این حوزه ها فراهم کردند. این قابلیت ها را می توان در مواردی مثل منابع انسانی، منابع مالی، فراهم کردن زیرساخت ها و تجهیزات علمی و نیز در سطح کلان سیاست گذاری های کارآمد و جهت دار خلاصه کرد. البته در خصوص عربستان شرایط تا حدودی متفاوت است. گزارش های متعدد نشان از رشد بی سابقه فراوریات علمی و ارتقای صندلی علمی عربستان دارد و در حال ربودن گوی سبقت از ایران است. آنالیز ها نشان می دهد که 70 درصد مقالات عربستان با مشارکت بین المللی صورت گرفته، در حالی که در سال های اخیر میزان همکاری های بین المللی ایران با افول همراه بوده است.

طبق یافته های این مطالعه؛ پرستاری و حرفه های سلامت دارای بیشترین پیچیدگی در مقیاس جهانی بوده اند و بعد از آن روان شناسی، علوم اعصاب، مهندسی شیمی و هنر و علوم انسانی، حوزه های علمی پیچیده هستند. این نشان می دهد که این حوزه های علمی لزوما حوزه های مبتنی بر تکنولوژی های بالا نیستند، بلکه حوزه هایی هستند که پیچیده ترین احتیاجهای جامعه را نشانه گرفته اند.

فراوری علم اثرگذار در حوزه پرستاری در سطح منطقه ای و بین المللی احتیاجمند داشتن قابلیت ها و زیرساخت های متعددی در کشورها است که سیاست گذاری و برنامه ریزی های علم در سطوح مختلف مدیریتی را طلب می نماید.

آنالیز ها نشان داد که 30 درصد از کل استنادات دریافتی ایران در زیر حوزه های با پیچیدگی پایین است و تنها 0.9 درصد از کل استنادات دریافتی در زیر حوزه هایی با پیچیدگی بالاست که از بین آن 0.89 درصد آن نیز متعلق به حوزه علم مواد و زیر حوزه علوم و فناوری نانو است و ایران در 9 زیر حوزه برتر که در حوزه پرستاری جای دارد، عملکرد خوبی نداشته است.

آنالیز های گذشته نشان داده انتشارات ایران روی شیمی معدنی و هسته ای، فیزیک هسته ای و ذرات و مهندسی هسته ای متمرکز شده است و اگر چه تحقیقات پزشکی و کشاورزی نیز افزایش یافته، ولیکن انتشارات در مهندسی هسته ای ایران 250 برابر سریع تر از میانگین جهان است.

به گفته پژوهشگران این مطالعه نکته مهمی که باید سیاست گذاران عرصه علم و فناوری در کشور مورد توجه قرار دهند این است که برای توسعه علمی ایران، علی رغم رشد کمی فراوریات علمی، نظام پژوهشی کشور باید به سمت متنوع سازی علومی سوق داده گردد که کشور دارای قابلیت های مورد احتیاج آن باشد و برای ارتقا صندلی رقابت پذیزی کشور در سطح منطقه باید پیچیده ترین احتیاجهای جامعه هدف گرفته گردد.

این محققان می گویند: در نقشه جامع علمی کشور نیز بر بحث کمیت ها تاکید شده که بدون توجه به احتیاجها و قابلیت های موجود در کشور، رسیدن به شرایط مطلوب در چشم انداز 1404 که صندلی اول مالی، علمی و فناوری در منطقه است، سهل نخواهد بود.

در انجام این مطالعه دکتر المیرا جنوی؛ استادیار گروه علم سنجی و دکتر بهروز شاهمرادی؛ استادیار گروه اقتصاد علم در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، مشارکت داشتند.

یافته های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان سنجش صندلی رقابت پذیری علمی ایران در منطقه با استفاده از شاخص پیچیدگی علمی در دوفصل نامه علمی پژوهش نامه علم سنجی دانشگاه شاهد، منتشر شده است.